Eyraslæða (Gesneria centuriella)

Biota

Ríki (Kingdom)

Dýr (Animalia)

Ríki (Kingdom)

Dýr (Animalia)

Hlusta

×

Almennt

Dýr eru fjölfruma heilkjörnungar (Eucaryota) með ýmsa sérhæfða frumuvefi og líffæri sem aðrar lífverur hafa ekki, til að mynda taugar og vöðva. Flest bendir til að allar dýrategundir myndi einættaða flokkunarheild (monophyletic group), þ.e. að uppruni þeirra er rakinn til einnar og sömu móðurtegundarinnar. Nánasti ættingi dýra eru kragafrumungar (Choanoflagellata), en það eru einfrumungar sem mynda laustengt sambýli margra einstaklinga. Hin sameiginlega formóðir allra vefdýra og núlifnandi kragafrumunga var uppi fyrir rúmlega 600 milljón árum, eða á ofanverðu forkambríum. 

Öll dýr eru ófrumbjarga og afla sér næringar með því að taka til sín lífræna fæðu með ýmsum hætti. Þótt slíkur lífsmáti einkenni dýr, þá þekkist hann einnig meðal annarra lífvera, til að mynda gerla og sumra plantna sem veiða dýr sér til viðurværis. Ófrumbjarga lífsmáti er því afar frumstæður eiginleiki, í þeim skilningi að hann varð til og þróaðist löngu fyrir tilurð dýra.

Núlifandi dýr skiptast í um 35 fylkingar (Phylum), sem flestar aðgreindust í þróunarsögunni við upphaf kambríum, fyrir 541 milljón árum. Allflestar þessara fylkinga eiga sér fulltrúa í íslenskri náttúru. Langsamlega tegundaríkasta fylkingin er liðdýr, en þar á meðal eru  skordýr, krabbadýr og fleiri fjölskrúðugir undirhópar. Af öllum þekktum tegundum jarðar, þá eru um 82% liðdýr, en þar á eftir eru lindýr, með um 6% tegundanna. Áætla má að heildarfjöldi dýrategunda í heiminum séu um 7,7 milljónir, en þar af er aðeins búið að uppgötva rúmlega 1,6 milljón. Þótt aðeins lítill hluti dýrategunda sé þekktur, þá er nokkuð víst að hlutfallsleg skipting þeirra milli fylkinga liggi fyrir í megindráttum.  

Íslenskar dýrategundir skipta þúsundum. Á landi og í ferskvatni eru þekktar rúmlega 2.000 tegundir og innan íslenskrar efnahagslögsögu er vitað um ríflega 2500 tegundir. Heildarfjöldinn er þó eflaust margfalt meiri, enda eru fjölmargir tegundaauðugir dýrahópar í íslenskri náttúru lítt rannsakaðir.

(gg@ni.is)

Heimildir

1.Zhang, Z-Q. (2013). Animal biodiversity: An update of classification and diversity in 2013. Zootaxa, 3703: 5-11.

2.Lecointre, G. & Le Guyader, H. 2006. The tree of life, Harvard Univ. Press, London.

3. Mora C, Tittensor DP, Adl S, Simpson AGB, Worm B (2011). How Many Species Are There on Earth and in the Ocean? PLoS Biol 9(8): e1001127.doi:10.1371/journal.pbio.1001127

4. https://en.wikipedia.org/wiki/Animal (ath.27.1.2016)

Höfundur

Guðmundur Guðmundsson 27.janúar 2016, 28.janúar 2016

Fylking (Phylum)

Liðdýr (Arthropoda)

Fylking (Phylum)

Liðdýr (Arthropoda)

Hlusta

×

Almennt

Liðdýr er fylking hryggleysingja með ytri stoðgrind, liðskiptan bol og liðskipta fætur. Stoðgrindin er gerð úr kítíni, stundum að nokkrum hluta úr kalki. Stoðgrindin heftir vöxt og hafa dýrin því hamskipti á vaxtarskeiðum. Að grunni til hefur hver liður bolsins par útlima sem þróast hafa á ótal vegu. Á liðum sem mynda höfuð hafa útlimirnir myndað munnlimi, á frambol ganglimi, einnig á afturbol nema útlimir öftustu liða sem taka þátt í myndun kynfæra. Þetta byggingarform hefur boðið upp á óþrjótandi möguleika á þróunarbrautinni og leitt til þess að liðdýr er langsamlega tegundaríkasta fylking dýraríkisins og hýsir um 80% allra dýrategunda sem lýst hefur verið. Liðdýr finnast nær hvarvetna á jörðinni, frá þurrustu auðnum á landi niður í hafdjúpin. Þó stærðarmunur sé mikill þá setur líkamsgerðin stærðinni takmörk. Þar ræður ytri stoðgrind miklu svo og loft- og efnastreymi um líkamann sem fer fram í opnum líffærakerfum. Stærstu liðdýrin lifa í sjó.

Höfundur

Erling Ólafsson 16. nóvember 2015

Undirfylking (Subphylum)

Sexfætlur (Hexapoda)

Undirfylking (Subphylum)

Sexfætlur (Hexapoda)

Hlusta

×

Almennt

Sexfætlur skipa undirfylkingu liðdýra með glögglega þrískiptan bol, þrjú pör ganglima á frambol en enga á afturbol að undanskildum leifum útlima sem enn koma fyrir hjá tegundum í frumstæðum ættbálkum skordýra. Öll önnur liðdýr hafa fleiri fætur að grunni til. Sexfætlur skiptast í tvo flokka, holtanna (Entognatha) og skordýr (Insecta). Áður voru holtannar staðsettir í flokki skordýra.

Höfundur

Erling Ólafsson 14. desember 2017.

Flokkur (Class)

Skordýr (Insecta)

Flokkur (Class)

Skordýr (Insecta)

Hlusta

×

Almennt

Skordýr hafa þrískiptan bol sem skiptist í höfuð, frambol og afturbol. Á höfði eru tveir fálmarar og tvö samsett augu. Frambolur er gerður úr þrem samgrónum liðum, samskeytin oft ógreinileg. Á honum eru þrjú pör fóta, eitt á hverjum lið, oftast tvö pör vængja, annað á miðlið hitt á afturlið, vængir stundum ummyndaðir, stundum hefur annað parið, jafnvel bæði, þróast burt. Frumstæðustu skordýr hafa aldrei haft vængi. Þeir koma fram síðar á þróunarleiðinni. Afturbolur er að grunni til gerður úr 11 liðum. Liðskiptingin er greinileg, þó sjaldnast sjáist merki um alla grunnliðina. Þeir öftustu hafa oftast tekið þátt í að móta kynfæri og aðrir kunna að vera samgrónir. Afturbolur er án útlima að undanskildum leifum fóta á frumstæðustu formum.

Skordýr eru afar mikilvæg í náttúrunni og nauðsynleg í ýmsum ferlum, s.s. niðurbroti lífrænna efna og frævun blóma. Þau eru lífsnauðsynleg fæða fyrir aragrúa dýra og jafnvel plöntur. Skordýr eru ómissandi í vistkerfum lands og ferskvatns og er þjónusta þeirra við vistkerfin bráðnauðsynleg fyrir afkomu mannsins.

Skordýr eru tegundaríkasti flokkur dýra í heiminum. Flokkun þeirra er í stöðugri þróun jafnt á plani tegunda sem hærri flokkunareininga. Sem stendur eru ættbálkar skordýra í heiminum 27 talsins. Yfir milljón tegundum skordýra hefur verið lýst sem er helmingur þekktra tegunda lífvera. Talið er að tegundirnar séu í raun á bilinu 6-10 milljónir og að um 90% dýrategunda séu skordýr. Á Íslandi hafa fundist fulltrúar 19 ættbálka. Um 1.375 tegundir eru landlægar eða gestir hér fyrir eigið tilstilli. Um 280 tegundir sem slæðst hafa til landsins með innfluttum varningi hafa verið nafngreindar. Nokkrar tegundir hafa átt hér tímabundna búsetu.

Höfundur

Erling Ólafsson 16. nóvember 2015

Ættbálkur (Order)

Fiðrildi (Lepidoptera)

Ættbálkur (Order)

Fiðrildi (Lepidoptera)

Hlusta

×

Almennt

Flokkunarkerfi fiðrilda er flókið. Stundum er þeim til hagræðis skipt í dagfiðrildi og náttfiðrildi, eða stórfiðrildi og smáfiðrildi. Hvorug skiptingin hefur nokkurt flokkunarfræðilegt gildi. Fiðrildi eru margbreytilegrar gerðar.  Sum eru afar smávaxin en önnur með stórvöxnustu skordýrum. Það er fiðrildum sameiginlegt að hár hafa ummyndast í hreisturflögur sem þekja bol og vængi, hreistur í öllum regnbogans litum, sem ýmist byggjast á litarefnum eða yfirborði sem endurvarpar völdum bylgjulengdum ljóssins. Litirnir leggja grunn að annálaðri fegurð fiðrilda og breytileg litmynstur sérkenna tegundir. Uppundinn sograni er annað sérkenni fiðrildanna. Til hagræðingar er fiðrildum gjarnan skipt í tvennt, annars vegar þau sem bera vængi í hvíldarstöðu samanlagða upp frá bolnum, hins vegar þau sem leggja vængina flata eða hvelfda yfir bolinn. Heitin dagfiðrildi og náttfiðrildi sjást stundum notuð á þessar tvær megingerðir, en hafa þó lítið með raunverulegan skyldleika að gera né heldur athafnasemi að degi og nóttu, hvorki heiti né gerðir, þó vissulega sé nokkur tilhneiging á þá veru.

Bolur fiðrilda er mjúkur og viðkvæmur. Á kúlulaga höfði eru stór samsett augu og langir, grannir og margliðskiptir fálmarar, stundum með hnúð á endanum, stundum fjaðurgreindir. Munnlimir mynda langan sograna sem hringast upp undir höfuðið þegar hann er ekki í notkun. Tvö pör af stórum, oft mjög stórum vængjum, stundum minni vængjum, vængstúfum eða að vængir hafa tapast. Langflest fiðrildi eru plöntuætur, sum eru mjög sérhæfð önnur fjölhæf, sumar tegundir éta önnur smádýr eða dýrahár. Lirfurnar eru sívalningslaga langir maðkar, með harða höfuðskel með bitkjálkum, þrjú pör fóta á frambolsliðum og mismargar gangvörtur á afturbolsliðum. Sumar bera bursta eða hár og geta verið skrautlegar. Þær vaxa upp í gegnum nokkur hamskipti og púpa sig fullvaxnar. Sumar spinna áður um sig silkihjúp og púpa sig ofan jarðar, aðrar skríða niður í jarðveg. Margar tegundir eru skaðvaldar á gróðri bæði villtum og á ræktuðum matjurtum, einnig í kornbirgðum, svo og á vefnaði og prjónlesi. Í heiminum eru um 174.250 tegundir fiðrilda þekktar. Í Evrópu eru 86 ættir, 26 ættir hafa fundist á Íslandi, 17 þeirra eiga landlæga fulltrúa eða hýsa tegundir sem hingað hafa borist með vindum. Alls hafa fundist 109 tegundir sem ýmist lifa hér að staðaldri (65) eða berast með vindum (34). Í vissum tilvikum ríkir þó vafi um stöðuna. Alls 58 nafngreindar tegundir hafa borist með varningi.

Höfundur

Erling Ólafsson 16. nóvember 2015

Ætt (Family)

Slæðufiðrildaætt (Crambidae)

Ætt (Family)

Slæðufiðrildaætt (Crambidae)

Hlusta

×

Almennt

Slæðufiðrildaætt er tegundarík með um 11.630 tegundir þekktar í heiminum en tegundir hennar voru lengstum hafðar í ætt með glæðufiðrildum  (Pyralidae). Enn hallast margir að því svo skuli áfram vera. Tegundir slæðufiðrilda eru um tvöfalt fleiri en glæðufiðrildin.

Fátt skilur þessar tvær ættir að en helst er það hljóðhimnueyra sem staðsett er fremst á hliðum afturbols á slæðufiðrildum en glæðufiðrildi hafa ekki. Annars eru flest almenn drög sameiginleg þessum tveim ættum. Slæðufiðrildin eru einnig frekar smávaxin eða smávaxin fiðrildi, vængir misbreiðir, stundum allbreiðir og leggjast flatir yfir bolinn í hvíldarstöðu og mynda þríhyrnulaga form fiðrildisins. Á öðrum leggjast vængir íhvolfir, jafnvel samanbrotnir yfir afturbolinn og gera formið staflaga. Kjálkaþreifarar skaga langt fram úr höfðinu neðanverðu. Grannir langir fálmarar leggjast langs aftur eftir bakinu í hvíld. Sumar tegundir skarta fjölbreytilegum litum, önnur ekki, en litmynstur eru oftast þannig að þau auðvelda fiðrildunum að dyljast í hvíld.

Á Íslandi hafa fundist sjö tegundir slæðufiðrilda. Aðeins tvær þeirra finnast í náttúrunni og tvær berast reglubundið til landsins með haustvindum. Ein tegund var á tímabili til vansa í gróðurhúsum en óvíst er hvort hún sé enn við lýði. Tvær tegundir hafa borist með innfluttum plöntum en ekki náð fótfestu.

Höfundur

Erling Ólafsson 5. október 2016.

Tegund (Species)

Eyraslæða (Gesneria centuriella)